Όταν ο Λουδοβίκος ο 14^ος αναφώνησε την περίφημη φράση «το κράτος είμαι εγώ» και η Μαρία Αντουανέτα πρότεινε στον πεινασμένο λαό «να φάει παντεσπάνι», εξέφραζαν το ναρκισσιστικό εγωκεντρισμό τους. Ο Νάρκισσος καταδικάστηκε από τους θεούς να αγαπάει την εικόνα του που καθρεφτιζόταν στο νερό, και να τη βλέπει να κατακερματίζεται σε άπειρους κυματισμούς κάθε φορά που επιχειρούσε να την αγγίξει. Η ναρκισσιστική προσωπικότητα είναι κατακερματισμένη στους ίδιους ακριβώς άπειρους κυματισμούς.

Σύμφωνα με το DSM-V, η Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας ορίζεται ως «ένα επίμονο μοτίβο μεγαλομανίας, ανάγκης για θαυμασμό, και απουσίας ενσυναίσθησης, το οποίο ξεκινάει στο τέλος της εφηβείας/ αρχή της ενήλικης ζωής και παρουσιάζεται σε ποικίλα πλαίσια». Η ναρκισσιστική προσωπικότητα έχει μία διογκωμένη αίσθηση σημαντικότητας, φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης και αγάπης (με την έννοια της άκριτης λατρείας), τάσεις οργής με την παραμικρή αφορμή, τάσεις επίδειξης ψυχρής αδιαφορίας ως τιμωρία σε όσους, σύμφωνα πάντα με τη ναρκισσιστική αντίληψή τους, πλήττουν το εγώ τους ή δεν τους χρησιμεύουν πια, βαθιά αισθήματα κατωτερότητας, ντροπής και κενού, πεποίθηση δικαιώματος κτήσης των άλλων ή εκμετάλλευσής τους, και αδυναμία ενσυναίσθησης.

Μία αιτιολογία του ναρκισσισμού αναζητά τις ρίζες της στην ψυχοδυναμική θεωρία, η οποία προτείνει ότι πρόκειται για εύθραυστη αυτοεκτίμηση και ευαλωτότητα σε αισθήματα ντροπής (Emmons, 1987). Κατά γενική ομολογία, ο ναρκισσισμός αποτελεί μία άμυνα ενάντια σε αισθήματα κατωτερότητας ή χαμηλής αυτοεκτίμησης. Πρόκειται για ένα αντιστάθμισμα του εγώ προκειμένου να μειώσει τα αισθήματα της χαμηλής αυτοαξίας. Σύμφωνα με άλλους μελετητές, ο ναρκισσισμός αποτελεί μία άμυνα απέναντι στο φόβο της εγκατάλειψης, ο οποίος προέρχεται από έλλειψη «καθρεφτίσματος» κατά την παιδική ηλικία. Το «καθρέφτισμα» είναι όταν κάποιος χρησιμεύει ως καθρέφτης για να αντικατοπτρίσει ομιλία, γλώσσα σώματος, και εκφράσεις του προσώπου του άλλου. Το παιδί έχει ανάγκη από θετικό «καθρέφτισμα» προκειμένου να δει τα θετικά στοιχεία του. Όταν αυτό λείπει, τότε δημιουργείται ο φόβος της εγκατάλειψης (Golomb, 1992).

Διαπροσωπικά, ο ναρκισσισμός συνδέεται με την εκμετάλλευση των σχέσεων προκειμένου να αυξηθεί η κοινωνική θέση και εκτίμηση. Τέτοιες στρατηγικές ενέχουν το καύχημα και τον κομπασμό, τον ανταγωνισμό και την επίδειξη ανωτερότητας σε δύσκολες προκλήσεις, πάντα με την ύπαρξη κοινού(Wallace & Baumeister, 2002). Ο ναρκισσισμός συνδέεται επίσης με έμμεσες στρατηγικές αύξησης κοινωνικής θέσης και εκτίμησης, όπως η κατάκτηση ρομαντικών συντρόφων ως τρόπαια και τα ακριβά υλικά αγαθά (Vohs & Campbell, 2004).

Οι ναρκισσιστικοί γονείς

Ο ναρκισσισμός στο γονέα εκδηλώνεται με επικέντρωση στον εαυτό και αδιαφορία για τις ανάγκες του παιδιού. Για το ναρκισσιστή, το παιδί αποτελεί προέκτασή του. Πρέπει να νιώθει όπως νιώθει ο γονιός. Αν ο γονιός είναι χαρούμενος, το παιδί πρέπει να είναι χαρούμενο, αν είναι λυπημένος, το παιδί πρέπει να είναι λυπημένο. Οποιαδήποτε απόκλιση θεωρείται προδοσία και αναισθησία και αντιμετωπίζεται με οργή και επίκριση. Οποιαδήποτε επιθυμία ή κίνηση προς ανεξαρτησία θεωρείται επίσης προδοσία (Golomb, 1992).

Οι ναρκισσιστικές οικογένειες ακολουθούν ένα σύστημα που είναι, για τον οποιοδήποτε λόγο, (π.χ. εργασιακή ανασφάλεια, αλκοολισμός, κατάχρηση ουσιών, ψυχική νόσος, σωματική αναπηρία, έλλειψη γονεϊκών ικανοτήτων, εγωκεντρική ανωριμότητα), πρωτίστως αφιερωμένο στην ικανοποίηση των γονεϊκών αναγκών. Τα παιδιά των οικογενειών αυτών προσπαθούν να κερδίσουν αγάπη, προσοχή, αποδοχή ικανοποιώντας τις ανάγκες των γονιών τους, κατά συνέπεια, δεν εφοδιάζονται με τις κατάλληλες ικανότητες προκειμένου να ικανοποιούν τις δικές τους. Ανίκανα να διαπεράσουν τον εγωκεντρισμό των γονιών τους, τα παιδιά αυτά αναπτύσσουν χρόνια εμμονή με την ικανοποίησή τους. Το αποτέλεσμα είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η επικέντρωση στα συναισθήματα και τις πράξεις των γύρω τους αντί στα δικά τους (Rappoport, 2005).

Το παιδί κατηγορείται από τους γονείς ότι ενδιαφέρεται μόνο για το εγώ του ακόμα και αν βάζει τις ανάγκες τους πάνω από τις δικές του. Τη συνήθεια αυτή την υιοθετεί και με τους τρίτους. Ως ενήλικος, το παιδί συχνά θυματοποιεί τον εαυτό του, επικρίνοντάς τον αδιάκοπα με την αγριότητα του εσωτερικευμένου ναρκισσιστικού γονέα (Dutton et al. 2011). Ταυτόχρονα, έχοντας μάθει να αναλαμβάνει πάντα την ευθύνη για τις διαθέσεις των γονιών του, γίνεται υπέρμετρα ευαίσθητο σε συμπεριφορές των άλλων τις οποίες εύκολα αντιλαμβάνεται ως επιθέσεις, πιστεύοντας πάντα ότι αποτελεί στόχο.

Όταν η αγάπη του ατόμου για τον εαυτό του εξαρτάται από τη γνώμη των άλλων, το άτομο προδίδεται. Όταν μια μητέρα προτρέπει τους άλλους να θαυμάσουν την κόρη της που «είναι όμορφη σαν σταρ», μαθαίνει το παιδί της ότι χωρίς εξωτερική αποδοχή δεν έχει καμία αξία. Ένα υγιές εγώ δεν σχετίζεται ούτε με τη δόξα ούτε με τη φήμη. Ο ναρκισσιστικός γονέας επαναλαμβάνει το λάθος που υπέστη και ο ίδιος από τους γονείς του: την έλλειψη αποδοχής (Golomb, 1992). Κατά συνέπεια, σύμφωνα με τους Dentale et al (2015), ο πατρικός και ο μητρικός ναρκισσισμός σχετίζονται σημαντικά με την κατάθλιψη και το άγχος στα ενήλικα παιδιά.

Η ύπαρξη ενός ναρκισσιστικού γονέα μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλες αντίξοες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (Thomaes et al, 2016). Αυτές οι εμπειρίες μπορεί να είναι: σωματική, σεξουαλική ή συναισθηματική κακοποίηση, σωματική ή συναισθηματική παραμέληση, βία κατά της μητέρας, γονεϊκή κατάχρηση αλκοόλ, γονεϊκή ψυχική νόσος, χωρισμός ή διαζύγιο, και φυλάκιση ενός γονέα. Τα ενήλικα παιδιά ναρκισσιστών μπορεί επίσης να αντιμετωπίσουν προβλήματα με κατάχρηση αλκοόλ, διαταραχές της διάθεσης, μετατραυματική διαταραχή (PTSD), ανασφάλεια στις σχέσεις και δυσκολίες με την οικειότητα.

Παρεμβάσεις

Οι ναρκισσιστικοί γονείς σπάνια ζητούν βοήθεια. Δεν θεωρούν τη συμπεριφορά τους προβληματική, πιστεύουν, αντίθετα, πως το πρόβλημα βρίσκεται στα παιδιά τους. Κατά συνέπεια, οι υπηρεσίες προστασίας των παιδιών πρέπει να κρατούν πολύ εύθραυστες ισορροπίες προκειμένου να διατηρούν τη θεραπευτική συμμαχία με τους γονείς, ενώ ταυτόχρονα αλλάζουν τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές που διαιωνίζουν ή και επιδεινώνουν τα προβλήματα στα παιδιά τους (Nielsen et al, 2012).

Επιπλέον, οι ειδικοί που δουλεύουν σε παρόμοιες υπηρεσίες πρέπει να διαθέτουν επαρκή γνώση των διαταραχών της προσωπικότητας για να μπορούν να τις αναγνωρίσουν στους γονείς. Σε περίπτωση αμφιβολίας, θα πρέπει να χορηγούν ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς για τον έλεγχο τυχόν δυσλειτουργιών της προσωπικότητας. Τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων βοηθούν  τους ειδικούς να δουλεύουν καλύτερα με τους γονείς και να αποτρέπουν πιθανότητα πρόωρης εγκατάλειψης της θεραπείας. Πολλοί ερευνητές συστήνουν το γονεϊκό έλεγχο για ύπαρξη ψυχοπαθολογίας, ιδιαίτερα όταν τα παιδιά τους λαμβάνουν μία ψυχιατρική εκτίμηση. 

Οι θεραπευτές που παρέχουν ατομική θεραπεία σε παιδιά ναρκισσιστικών γονιών πρέπει να κατανοούν τις ιδιαίτερες προκλήσεις που προκύπτουν ως προς τον τρόπο που το περιβάλλον μπορεί να βλάψει βαθιά την ανάπτυξη του παιδιού και τη δυνατότητά του να δημιουργεί στενές σχέσεις, να θέτει υγιή όρια, να κατακτά στόχους και να διατηρεί μία ρεαλιστική αίσθηση αυτό-αξίας. Επιπλέον, πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι ο γονεϊκός ναρκισσισμός είναι πιθανόν να μεταδοθεί στην επόμενη γενιά, επαναλαμβάνοντας, έτσι, τον κύκλο της δυσλειτουργίας (Cleeves, 2013).

Βιβλιογραφία

Carter, J. A. (1995). Echo: The Child in a Narcissistic Family System. In: The narcissistic family: Diagnosis and treatment, by S. Donaldson-Pressman & R. M. Pressman. Contemporary Psychology, 40, 558–559.

Cleeves, E. B. (2013). Group therapy for adult children of narcissistic parents from a Control Mastery Perspective. American Psychological Association Convention Presentation.

Dentale, F., Verrastro, V., Petruccelli, I., Diotaiuti, P., Petruccelli, F., Cappelli, L., & San Martini, P. (2015). The relationship between parental narcissism and children’s mental vulnerability: the mediation role of the rearing style. International Journal of Psychology and Psychological Therapy, 15, 337-347.

Dutton, D. G., & Denny-Keys, M. K. (2011). Parental Personality Disorder and its effects on children: a review of current literature. Journal of Child Custody, 8, 268-283.

Golomb, E. (1992). Trapped in the mirror: adult children of narcissists in their struggle for self. New York: William Morrow & Co.

Leggio, J. N. (2019). Mental health outcomes for adult children of narcissistic parents. Dissertation Abstracts International, Section B: The Sciences and Engineering, Vol 80(6-B).

Nielsen, B., Turid, S., & Wishstrom, L. (2012). The mental health of pre-schoolers in a Norwegian population-based study when their parents have symptoms of borderline, antisocial, and narcissistic personality disorders: at the mercy of unpredictability. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 6, 1-13.

Rappoport, A. (2005). Co-narcissism: how we accommodate to narcissistic parents. The Therapist.

Thomaes, S., Brummelman, E., & Sedikides, C. (2016). Narcissism: A social-developmental perspective. In V. Zeigler-Hill & T. K. Shackelford (Eds.), the Sage handbook of personality and individual differences. London: Sage.

Vohs, K. D., & Campbell, W. K. (2005). Narcissism and materialism. University of British Columbia.

Wallace, H. M., & Baumeister, R. F. (2002). The performance of narcissists rises and fallswith perceived opportunity for glory. Journal of Personality and Social Psychology, 82, 819–834.